Η περίοδος της Μεταπολίτευσης καλύπτει μισό αιώνα. Από το 1974 μας χωρίζει σήμερα χρονική απόσταση ίση περίπου με εκείνη που χώριζε την μετάβαση στην αβασίλευτη (republic) και στη δημοκρατία (democracy) από τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Μπορεί να μην μεσολάβησε ένας παγκόσμιος πόλεμος, όπως τότε, που άλλαξε τα πάντα, ωστόσο έχουν σημειωθεί σημαντικές τομές και ανατροπές στο διεθνές σύστημα και στην ελληνική πολιτική.

Η Ελλάδα σεμνύνεται να τονίζει ότι μετά το 1974 βίωσε την πληρέστερη δημοκρατία στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους, παρά τις ανωμαλίες που προκάλεσε η πρόσφατη οικονομική κρίση. Συνήθως, όμως, η εξωτερική πολιτική της Μεταπολίτευσης δεν αντιμετωπίζεται συνολικά. Τα αίτια πρέπει να αναζητηθούν στην επιλεκτική απόκλιση από τον πυρήνα του δυτικού προσανατολισμού της χώρας (ΕΕ και ΝΑΤΟ) λόγω της προβληματικής σχέσης της με την Τουρκία, όπως και της παραδοσιακής ειδικής σχέσης με τις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου και των Βαλκανίων. Σας αποτέλεσμα, η  ελληνική εξωτερική πολιτική αναλύεται συχνά αποσπασματικά, σύγχυση που μεγεθύνει στην κοινή γνώμη τα αισθήματα αποτυχίας ή επιτυχίας, χαμένων ευκαιριών και έλλειψης στρατηγικής.

Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει το  συνέδριο που διοργανώνεται στις 12 και 13 Δεκεμβρίου στην Αθήνα με θέμα την ελληνική εξωτερική πολιτική των 50 ετών της Μεταπολίτευσης από τρεις φορείς: το Συμβούλιο Διεθνών Σχέσεων, το Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών και Το Βήμα. Το αποτέλεσμα είναι πολιτικά και επιστημονικά αξιοσημείωτο από τρεις απόψεις: Πρώτον, καλύπτονται διαφορετικές πτυχές της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής με την ευρεία έννοια: από τα οικεία «εθνικά» θέματα (π.χ. ελληνοτουρκικά, Μακεδονικό) και την ευρωπαϊκή πορεία της Ελλάδας έως την ενέργεια και την διασπορά.

Δεύτερον, στους ομιλητές περιλαμβάνονται κορυφαίοι πολιτικοί και στρατιωτικοί που διασταυρώνουν τις απόψεις τους με επιφανείς πανεπιστημιακούς και δημοσιογράφους, οι οποίοι οφείλουν να δείξουν στους κλάδους τους ποιες στρατηγικές της εξωτερικής πολιτικής «έτυχαν ή πέτυχαν». Από την αρχιτεκτονική των συνεδριών φαίνεται ότι ο κάθε ομιλητής αναφέρεται όχι μόνο στην περίοδο, όπου είχε πολιτική ευθύνη και την γνωρίζει καλύτερα, αλλά σε ολόκληρη την Μεταπολίτευση. Τρίτον, ο συγκεκριμένος χρόνος που διατίθεται σε ομιλητές και συντονιστές γύρω από σαφή ερωτήματα προδιαθέτει για μια συζήτηση με γωνίες και αντιπαραθέσεις εφ’όλης της ύλης αντί για φλύαρα ευχολόγια.

Αποτίμηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής σημαίνει αξιολόγηση της αποτελεσματικότητάς της σε πάγια ζητήματα: από τις «πολιτισμικές» διαστάσεις της όπως η ιστορική αμφιθυμία απέναντι στη Δύση, έως συγκεκριμένες στρατηγικές, όπως η στρατηγική του διεθνούς δικαίου, η απροβλεψιμότητα, η πολιτική της «γέφυρας μεταξύ των κόσμων» (Ανατολής-Δύσης, Ευρώπης-Ασίας-Αφρικής κοκ).

Στόχος είναι να μελετηθούν οι πολιτικές και τα εργαλεία που ανέπτυξε η Ελλάδα για να συμμετέχει ισότιμα και επωφελώς στην διεθνή πολιτική. Η «επανεπίσκεψη» της στρατηγικής που ακολουθήθηκε σε διάφορα πεδία είναι προϋπόθεση για να δούμε πού πέτυχε ή απέτυχε και για να αποφασίσουμε τι κρατάμε και τι αλλάζουμε. Κυρίως για να αποσαφηνιστεί το όραμα για το αύριο -αν υπάρχει- ή αν θα ζήσουμε με την επισφάλεια της συνεχούς προσαρμογής στα γεγονότα.

Η συζήτηση για την εξωτερική πολιτική της Μεταπολίτευσης λαμβάνει χώρα σε μια καίρια συγκυρία. Η διεθνής πολιτική προσδιορίζεται από τις πρόσφατες προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ και τις αναμενόμενες αλλαγές στις διατλαντικές σχέσεις, όπως και από την επαπειλούμενη αλλαγή συνόρων στους πολέμους που μαίνονται στην περιοχή μας (Ουκρανία, Γάζα, Λίβανος, Συρία). Η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας παρατηρεί τις διεθνείς ανακατατάξεις με το βλέμμα στραμμένο, όπως κάνει κάθε χώρα, στα εθνικά της συμφέροντα. Η Ελλάδα θέσει και φύσει δεν μπορεί να διαμορφώσει μακροπρόθεσμα την διεθνή τάξη πραγμάτων. Αλλά μπορεί κάλλιστα να επηρεάσει μεσοπρόθεσμα τις εξελίξεις λόγω της κρίσιμης γεωπολιτικής της θέσης.

Η ανάλυση της εξωτερικής πολιτικής της Μεταπολίτευσης επιβάλλεται για να δούμε πόσο δρόμο διανύσαμε από το παρελθόν, αν κάτι μπορούσε να γίνει διαφορετικά, και κυρίως πού θα πάμε στο μέλλον.

Σήμερα η χώρα βρίσκεται αντιμέτωπη με μείζονες γεωπολιτικές, τεχνολογικές και γεωοικονομικές εξελίξεις, οι οποίες αναμένεται να μεταβάλουν διαρθρωτικά το περιβάλλον στο οποίο θα κληθεί να κινηθεί κατά τις επόμενες δεκαετίες.

Στόχος του συνεδρίου που συνδιοργανώνουν στις 12-13 Δεκεμβρίου 2024 το Συμβούλιο Διεθνών Σχέσεων, το Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών και ΤΟ ΒΗΜΑ είναι να αναλύσει και να αξιολογήσει την Ελληνική στρατηγική εθνικής ασφάλειας από την μεταπολίτευση μέχρι σήμερα (1974-2024). Ελπίδα των οργανωτών είναι ότι αυτή η αξιολόγηση θα οδηγήσει σε προτάσεις πολιτικής για το «τι θα μπορούσαμε ως χώρα να κάνουμε καλύτερα στο μέλλον». Με άλλα λόγια, το συνέδριο φιλοδοξεί να ανοίξει έναν ουσιαστικό διάλογο για το μέλλον: Πώς μπορεί η Ελλάδα να ενισχύσει τον ρόλο της στο σημερινό ρευστό και μεταβαλλόμενο διεθνές σύστημα; Ποια στρατηγική χρειάζεται για να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του 21ου αιώνα;

Η στρατηγική εθνικής ασφάλειας προσδιορίζει τον τρόπο με τον οποίο ένα κράτος αναπτύσσει, κινητοποιεί και χρησιμοποιεί συνδυαστικά όσα μέσα διαθέτει, προκειμένου να επιτύχει στο πλαίσιο του διεθνούς συστήματος τους μακροπρόθεσμους πολιτικούς στόχους του. Ιδίως για μία χώρα όπως η Ελλάδα, τα χρόνια προβλήματα ασφάλειας της οποίας εμφανίζονται τις τελευταίες δεκαετίες ιδιαιτέρως οξυμένα, το να είναι η εθνική στρατηγική της ρεαλιστική και συνεκτική αποτελεί θέμα κεφαλαιώδους σημασίας.

Η ποιότητα της εθνικής στρατηγικής κάθε κράτους ελέγχεται εμπειρικά: το εάν είναι κατάλληλη και επιφέρει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, αποδεικνύεται εκ του αποτελέσματος. Σε περίπτωση που η κρατούσα προσέγγιση αποδειχθεί ανεπαρκής και αποτύχει, τότε είναι αναμενόμενο να δρομολογηθούν αλλαγές και να αναζητηθεί μια νέα «θεωρία εθνικής ασφάλειας», όπως συνέβη στην Ελλάδα μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974. Είναι αναγκαίο λοιπόν να εξετάσουμε και να αξιολογήσουμε την πεντηκονταετία μετά το 1974, τα επιτεύγματα αλλά και τις αποτυχίες αυτής της περιόδου.

Η καταλληλόλητα και επάρκεια της στρατηγικής εθνικής ασφάλειας αποτελεί ζήτημα μείζονος σημασίας για κάθε κράτος. Όμως, η επιλογή ορθής στρατηγικής αποτελεί πολύ πιο πιεστική αναγκαιότητα, όταν ένα κράτος αντιμετωπίζει απτό πρόβλημα ασφάλειας. Για την Ελλάδα, η ανάγκη συγκροτημένης εθνικής στρατηγικής είναι ιδιαιτέρως επιτακτική, τόσο λόγω της κλιμακούμενης έντασης από πλευράς Τουρκίας, όσο και λόγω των πρωτοφανών εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή, μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και των ανακατατάξεων στην Ανατολική Μεσόγειο – εξελίξεων, που καθιστούν σαφές ότι το ενδεχόμενο μιας ένοπλης σύρραξης δεν μπορεί ποτέ να αποκλειστεί.

Στο συνέδριο θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τόσο τα πάγια και διαχρονικά στοιχεία της ελληνικής στρατηγικής την τελευταία πεντηκονταετία, όσο και εκείνες τις πτυχές της που αλλάζουν και μετεξελίσσονται, αντλώντας διδάγματα από τις εμπειρίες του παρελθόντος. Στο πλαίσιο αυτό θα εστιάσουμε στο πώς διαμορφώνονται τα θεμελιώδη εθνικά συμφέροντα υπό το πρίσμα των μεγάλων μετασχηματισμών του διεθνούς περιβάλλοντος και θα σκιαγραφήσουμε τις προτεραιότητες που θα πρέπει να έχει η ελληνική στρατηγική προκειμένου να προσαρμοστεί στις νέες πραγματικότητες, διασφαλίζοντας ταυτόχρονα την αποτελεσματικότητα, ισορροπία και συνοχή της.

Σήμερα η χώρα βρίσκεται αντιμέτωπη με μείζονες γεωπολιτικές (ηγεμονικός ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας, αποσάθρωση της μεταπολεμικής φιλελεύθερης τάξης πραγμάτων), τεχνολογικές (επανάσταση της τεχνητής νοημοσύνης) και γεωοικονομικές εξελίξεις (προστατευτισμός, αναδιάρθρωση των ενεργειακών αγορών, αναπροσαρμογή των εφοδιαστικών αλυσίδων), οι οποίες αναμένεται να μεταβάλουν διαρθρωτικά το περιβάλλον στο οποίο θα κληθεί να κινηθεί κατά τις επόμενες δεκαετίες.

Στο νέο αυτό περιβάλλον η χώρα δεν μπορεί να κινηθεί επιτυχώς εφαρμόζοντας απλώς την πεπατημένη του παρελθόντος. Είναι, αντιθέτως, αναγκαία η έγκαιρη και προσεκτική ανάλυση των σημαντικών διεθνών τάσεων, η ορθή εκτίμηση των κινδύνων και των ευκαιριών που ανοίγονται για τη χώρα, καθώς και ο σχεδιασμός και η υλοποίηση των απαραίτητων κινήσεων προσαρμογής, όσο υπάρχει ακόμη χρόνος γι’ αυτές. Το συνέδριο φιλοδοξεί να ξεκινήσει αυτή την τόσο αναγκαία συζήτηση με συμμετοχή ηγετικών προσωπικοτήτων από την πολιτική, την διπλωματία, τις Ένοπλες Δυνάμεις και την ακαδημαϊκή κοινότητα.