Αναδημοσίευση: ΤΑ ΝΕΑ 1/10/2021

Πέτρος Λιάκουρας, Καθηγητής Διεθνούς Δικαίου, διευθυντής του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Διεθνείς και Ευρωπαϊκές Σπουδές», στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς

Η σημαντική για τα ελληνικά συμφέροντα συμφωνία με την Γαλλία αλλάζει τα γεωπολιτικά δεδομένα στη θάλασσα με την υπεροπλία που προσφέρει η αγορά των τεχνολογικά υπερσύγχρονων φρεγατών. Παράλληλα και με την ρήτρα της αμοιβαίας αμυντικής συνδρομής ενισχύεται τόσο η ασφάλεια, όσο και η αποτρεπτική ισχύς της Ελλάδας.

Η ρήτρα αυτή προβλέπεται σε πολλές όμοιες συμφωνίες, μάλιστα το ίδιο απαντάται και στη συμφωνία στρατηγικής σχέσης για την ασφάλεια και άμυνα μεταξύ Ελλάδας και Γαλλίας της 28ης Σεπτεμβρίου 2021. Το κάθε ένα συμβαλλόμενο κράτος αναλαμβάνει να προστρέχει σε αμυντική υποστήριξη του άλλου, όταν αυτό κατά την κοινή αντίληψη δέχεται ένοπλη επίθεση κατά της εδαφικής επικράτειάς του από τρίτο κράτος. Η αμυντική αυτή συνδρομή υπαγορεύεται και προσδιορίζεται από τους όρους άσκησης του δικαιώματος νόμιμης άμυνας, σύμφωνα με το άρθρο 51 του Χάρτη/ΗΕ. Όπως ορίζεται στο Χάρτη, η άσκηση νόμιμης άμυνας προϋποθέτει ένοπλη επίθεση όταν έχει συμβεί (when an armed attack occurs). Παραδοσιακά η άμυνα είναι συνυφασμένη με την αποκατάσταση της εδαφικής κυριαρχίας και ακεραιότητας. Στο άρθρο 2 της συμφωνίας, το οποίο είναι στο επίκεντρο του δημοσίου διαλόγου, η συλλογική άμυνα περιορίζεται σε ένοπλες επιθέσεις κατά του εδάφους/επικράτειας του ενός, υπέρ του οποίου θα ασκηθεί.
Πρωτίστως εύλογη είναι η απορία τι περιλαμβάνεται στον όρο επικράτεια, κατά την γαλλική εκδοχή «έδαφος». Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, το έδαφος αποτελείται από την χερσαία εδαφική περιοχή και τις δύο θαλάσσιες ζώνες, τα εσωτερικά ύδατα και την αιγιαλίτιδα ζώνη. Στον ίδιο όρο περιλαμβάνεται και ο υπερκείμενος εναέριος χώρος των περιοχών αυτών. Αυτή η κατανομή έχει επιβεβαιωθεί από το Διεθνές Δικαστήριο. Με τον προσδιορισμό αυτό η αμυντική συνδρομή της ελληνογαλλικής συμφωνίας, παρέχει δίχτυ ασφαλείας στην ελληνική επικράτεια, σε χερσαία εδάφη ή νησιά, καθώς και στην αιγιαλίτιδα ζώνη.

Δεν συνιστούν έδαφος οι περιοχές όπου το κράτος ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα, όπως η αποκλειστική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων της υφαλοκρηπίδας, είτε αρμοδιότητες ή δικαιοδοσίες στους πόρους της ΑΟΖ. Τα δικαιώματα αυτά είναι λειτουργικά, ειδικού σκοπού, συνδέονται με συγκεκριμένες δραστηριότητες εκμετάλλευσης του υποθαλάσσιου πλούτου που διασφαλίζονται ως κυριαρχικά δικαιώματα, τα οποία όμως δεν συγχέονται με κυριαρχία. Κατά το Διεθνές Δικαστήριο ο βυθός της υφαλοκρηπίδας δεν αποτελεί έδαφος, ούτε υπόκειται σε πράξη κυριαρχίας, αποτελεί τμήμα ανοικτής θάλασσας, ελεύθερο στην κοινή χρήση. Προηγείται όμως ως κυριαρχικό δικαίωμα έναντι της ελευθερίας της θάλασσας η γεώτρηση ή εξόρυξη υδρογονανθράκων επί οριοθετημένης υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ.

Η εφαρμογή της διάταξης της συμφωνίας αμυντικής συνδρομής κρίνεται εντός συγκεκριμένου πλαισίου: η ένοπλη επίθεση -η οποία συνιστά προϋπόθεση της άσκησης της νόμιμης άμυνας υπό την έννοια του άρθρου 51 του Χάρτη/ΗΕ- στην κρίση της διεθνούς δικαιοσύνης, πρέπει να είναι σοβαρή και μεγάλης έκτασης και έντασης. Επιπλέον πρέπει να τηρούνται η αναγκαιότητα και αναλογικότητα, ήτοι να εξαντλούνται πρώτα τα ηπιότερα μέσα και η άμυνα να είναι αναλογική. Δεν δικαιολογείται η άσκηση άμυνας έναντι απειλών ή χαμηλής έντασης επιθέσεων. Δευτερευόντως, επειδή η συμφωνία είναι αμφοτεροβαρής, η αναφορά σε έδαφος αφορά πρωτίστως στην Γαλλική επικράτεια, αλλά μπορεί να αποσαφηνιστεί ότι δεν έχει ισχύ σε κτήσεις εκτός μητροπολιτικής χώρας.

Περαιτέρω εύλογες απορίες που χρήζουν διευκρινήσεων: τι γίνεται σε περίπτωση παραβίασης των κυριαρχικών δικαιωμάτων υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ; Η απάντηση είναι ότι δεν εγείρεται νόμιμη άμυνα. Το κράτος πρέπει να αντιμετωπίσει την παραβίαση με τα ηπιότερα αντίμετρα. Η ένοπλη επίθεση κατά της πλατφόρμας εξόρυξης συνιστά λόγο άμυνας; Η απάντηση είναι ναι για την περίπτωση της Ελλάδας αλλά μάλλον δεν στοιχειοθετείται υποχρέωση της Γαλλίας να συνδράμει αμυντικά στο βαθμό που η πλατφόρμα δεν αποτελεί έδαφος.

Όλα αυτά είναι θέματα τα οποία ίσως διευκρινισθούν μέσα από διαβουλεύσεις. Πάντως στο παρελθόν η Γαλλία επέδειξε ανάλογη συνδρομή όταν η Ελλάδα αντιμετώπιζε την συστηματική προσπάθεια της Τουρκίας για παράνομη έρευνα υδρογονανθράκων σε μη οριοθετημένες περιοχές υφαλοκρηπίδας, διεκδικούμενες από την Ελλάδα.